Topu Honis

Daschbach, ema orijinál Amerikanu hosi Pittsburg, USA, to’o illa Timór iha tinan 1966. Iha tinan 1992 nia estabelese Uma Mahon Topu Honis, ne’ebé iha fatin rua iha Oecusse. http://www.topuhonis.org/ Tuir portál eletróniku organizasaun nian, Topu Honis mak ‘fatin seguru’ ba oan-kiak, labarik hosi ‘uma kbiit-laek liu, ema boot ho disabilidade, no feto sira-ne’ebé halai hosi abuzu’. Topu Honis dehan katak nia oferesekuidadu saúde, hahán, eskola, ‘mahon no seguransa’, bolsa de estudu ba edukasaun, oportunidade empregu, no prezervasaun kulturál. Durante tinan hirak-ne’e Topu Honis ‘serbi labarik no adultu na’in-600 resin iha área ida-ne’e’, tuir ninia portál eletróniku.

Abuzu seksuál

Maibé iha kotuk, iha realidade oin-seluk. Iha orfanatu iha Kutet, konforme ema sira dehan labarik-feto sira hetan abuzu seksuál hosi Daschbach, dehan Amo Yohanes Suban Gapun, Superiór Rejionál SVD nian, bazeia iha Dili. Bainhira tinan2018 foin hahú kongregasaun ne’e simu informasaun kona-ba akuzasaun abuzu seksuál sira, xefe SVD nian iha Roma haruka email ida ba Gapun, hodi husu nia bá Oecusse no lori Daschbach ba Dili. Durante kongregasaun investiga kazu ne’e, padre ne’e hetan suspensaun no bandu atu hala’o ninia knaar nu’udar padre. Durante konversa telefóniku ida ho Superiór-Jerál iha Roma, Daschbach rasik konfesa. ‘Ne’e loos 100%,’ Gapun rona nia hatete. ‘Nia repete hanesan ne’e dala haat.’

Kazu ne’e sai hanesan xoke/hakfodak boot. ‘Ami nunka espera ida-ne’e hosi mane ida-ne’ebé dedika ninia an ba povu. Nia hanesan aman komunidade ida-ne’e nian, ne’ebé nia rasik mak harii, hakiak no apoia ho ajuda oioin. (…) Ida-ne’e dezastre duni. Drama ida. Situasaun dramátiku duni. Katuas ida ho idade 82 hetan akuzasaun pedofília,’ dehan Amo Jovito.

Tempo Timor koko halo kontaktu ho Daschbach, maibé nia la foti telefone.

Oras ne’e investigasaun kriminál sei la’o hela, ne’ebé signifika katak lei proteje vítima no sasin potensiál sira, no sira-nia identidade.

Fila ba Kutet

SVD nia lideransa haruka padre ne’e atu hela iha Dili. Maibé, iha loron 19 fulan-agostu, tinan 2018, lahó autorizasaun hosi ninia superiór sira, Daschbach sai hosi fatin SVD nian. Nia fila ba Kutet iha Oecusse, no to’o ohin-loron hela iha-ne’ebá. Molok fila ba Oecusse, padre ne’e dehan nia sei rezigna-an hosi kongregasaun SVD.

Prosesu penál

Iha tempu leet instituisaun Igreja Katóliku sira kontinua sira-nia prosesu penál administrativu. SVD hasai Daschbach nu’udar membru, Gapun esplika. Bainhira haree ba akuzasaun abuzu seksuál, Kongregasaun ba Dotrina Fé nian (CDF), ne’ebé nia sede iha Vatikanu, mak haree ba kazu sira hanesan ne’e. Iha fulan-novembru tinan 2018 CDF hato’o dekretu ida-ne’ebé ofisialmente hasai Daschbach. Padre Jovito: ‘Nia la’ós padre ona. Ami bandu nia atu selebra iha komunidade, no ami husu ema atu la simu ninia selebrasaun.’

Igreja Katóliku iha Timor-Leste seidauk fó informasaun ba povu kona-ba razaun tansá hasai Daschbach no tansá nia agora ema leigu de’it. ‘Enjerál ami fó-hatene ba ema katak nia komete krime ida-ne’ebé labele absolve hosi Igreja Katóliku iha Roma, no katak hasai nia husi sai padre.’ Bainhira husu se Diosese iha planu atu publika desizaun ne’e, no ninia razaun, Padre Jovito dehan: “Ha’u la’ós ema ne’ebé halo desizaun. Maibé ha’u sente ema tenke hatene. Vatikanu foti ninia desizaun finál ba padre ida-ne’ebé komete abuzu sira hanesan ne’e.’

Selebra misa

Iha loron 30 fulan-dezembru, tinan 2018 Padre Jovito bá Kutet hodi prevene Daschbach hosi halo misa. “Maibé bainhira ha’u to’o iha-ne’ebá, nia selebra tiha ona. Ha’u hirus, tanba nia simu ona karta hosi Diosese ne’ebé dehan katak nia laiha lisensa atu selebra. Ha’u dehan ba ema: se imi hakarak ajuda nia, di’akliu lalika bá ninia selebrasaun sira. Nia la konsidera nu’udar padre ona. Nia simu akuzasaun, no asina surat ho akuzasaun kona-ba hahalok aat no sala ne’ebé nia rasik komete.’

Pasu sira ba win

Tanba Daschbach lakohi tuir Igreja Katóliku nia regulamentu no konsekuénsia sira, Diosese oras ne’e konsidera hela pasu sira ba oin ne’ebé tenke hola. ‘Presiza kaer nia,’ Amo Jovito dehan, no aumenta: ‘Karik ami tenke haruka nia fila ba ninia fatin ka ba Indonézia, tanba nia misioneru iha Indonézia durante tinan barak. Nia komete krime ida. Labele husik nia hela iha Timor-Leste.’