Mosu kazu falsifikasaun dokumentus barbarak atu bele hetan titlu veteranus no klaru katak pensaun veteranus sai nu’udar tarjetu prinsipal. Tuur de’it iha uma no kada fulan osan sulin tama ba konta bankaria sai nu’udar “mehi” ema hotu nian. Maibé, atu bele to’o iha ne’e, tenke liu husi dalan ne’ebé merese duni.

Ho nune’e, veteranu sira hahú organiza an atu bele taes veteranu “orijinal” no veteranu falsu. Prosesu taes ne’e hahú ona husi parte lorosa’e. Iha Munisipiu Baukau, veteranu na’in tolu: eis adjuntu ba eskritoriu Estado Maior FALINTIL, Alin Laek, Eis Komandante Gerileiru FALINTIL Bere Du’u hanesan mós atual funsionariu Sekretaria Estadu asuntu Veteranus, no eis Responsável Kaixa Klandestina no Estafeta Estadu Maior das FALINTIL, Kamarudin ne’ebé mós nu’udar Responsável ba prosesu verifikasaun dadus veteranus iha Munisipiu Baukau, hahú tuun ba baze hodi halo verifikasaun.

Tuir dadus nivel nasionál nian, husi total veteranus na’in 124.600 ital, veteranus iha Munisipiu Baukau hamutuk na’in 15.287. Bazeia ba dadus ne’e, veteranu na’in tolu ne’e hahú hala’o serbisu hodi bele taes loloos see mak merese sai veteranu no see mak la merese.

Tuir dadus husi Sekretariu Estadu Kombatentes Libertasaun Nasionál, total veteranus iha Timor Leste ne’ebé simu ona pensaun hamutuk na’in 27.781. Kada tinan estadu Timor Leste aloka osan liu husi Orsamentu Jeral Estadu (OJE) kuaze millaun $84 resin hodi selu pensaun veteranus, no kada fulan selu millaun $7 resin.

Molok ne’e, Sekretariu Estadu Gil da Costa Monteiro alias Oan Sorru informa, pensaun ba veteranus iha modelu tolu: pensaun espesial ba reforma, pensaun espesial ba subsistensia, no pensaun espesial ba sobre vivensia.

Pensaun sobre vivensia mak oan ki’ak sira simu nia aman ninian, ka feto faluk sira simu nia laen ninian; Pensaun subsistensia mak sira ne’ebé ho durasaun tinan 8 to’o 14; no Pensaun espesial ba reforma mak sira ne’ebé ho nia durasaun ka dedikasaun eskluziva tinan 15 to’o 19 to’o 24.

Iha prosesu rejistu ba veteranus husi tinan 2003 to’o 2005 kuaze rihun 70 resin. Husi númeru ne’e lubuk boot mak simu pensaun no kondekorasaun.

Maske nune’e, tanba mosu kazu falsifikasaun dokumentu lubuk ida, veteranu sira hahú organiza an hodi bele hadi’a.

eis adjuntu ba eskritoriu Estado Maior FALINTIL, Alin Laek hatete, prosesu taes veteranus falsu hahú ona husi suku Osouna, Postu Administrativu Baguia, Munisipiu Baukau.

Iha prosesu ne’e, nia hatete, nia parte sei la haree de’it ba dokumentus maibé rede husi ligasaun ne’ebé ema ne’e halo durante tempu rejistensia.

“Ida ne'ebé liga ona ba frente armada, ida ne'e mak ami pasa. Ida ko'alia kona-ba organizasaun no sira seluk nian ne'e, se iha villa laran lalika sai frente armada, ne'e ami koa hotu,” deklara Alin Laek.

Atu bele pasa ninia dokumentus, Alin Laek hatete, ema ne’ebé nia naran tama iha lista tenke hetan konfirmasaun husi sasin.

“So testamuña konfirma mak ami foin pasa, mais dadus sira de’it ami la rekoñese, ne’e sira hanesan kobra malu ne’e ami la hatene, ne’e ami la rekoñese, ne’e hanesan organizasaun rejistensia nian,” dehan nia hodi hatutan katak: “Liga ba frente armada mós ami sei konsulta ba malu…. ami tenke konfirma, ba fali iha Manatutu ne’ebá mós ami tenke liga ba ami-nia maluk iha Mantuto, ba fali iha Lautem mós ami tenke liga ba malu, ne’ebé sei konfirma malu hela.”

Atu prosesu ne’e bele la’o di’ak no evita manipulasaun, Alin Laek dehan, molok halo verifikasaun hala’o mós juramentu ba saudozu sira. Iha Munisipiu Baukau, juramentu hala’o iha Tersa (15/10) no prosesu verifikasaun hahú ona husi Osouana.

Veteranu ne’e dehan, molok halo prosesu verifikasaun, sira halo juramentu.

“Ami hala’o juramentu iha Tersa (14/10), hahú iha Kuarta ne'e, iha dia 15 Outubru ne'e, hahú husi Osouna, postu Administrativu Baguia. Prosesu ne’e sei la’o hela tanba momentu ne’e ami halo balansu iha nivel nasional. Ita-nia Baukau ne’e hamutuk 15.287, entaun ami halo kalkulu kada loron verifika dadus husi 50 pesoas, ne’ebé ami kalkulu ida ne’e ami halo loron remata ninian hahú 14 Outubru 2019 to’o 19 Novembru 2020 atu remata iha Baukau”.

Maibé, nia hatutan, prosesu ne’e bele haan tempu ne’ebé kleur liu tan husi orariu ne’ebé fó ona.

“Iha Baguia dala-ruma to’o Dezembru tinan ne’e seidauk hotu. Fofoun ami hahú ne’e verifika de’it dadus na’in 15, tuir mai sa’e na’in 21, tuir mai tan sa’e ba na’in 32, agora tuir mai tama ba 50,” dehan nia.

Daudauk ne’e, nia hatete, sira foin verifika 200 resin.

“Ami foin verifika suku rua, mais suku rua ne’e mós seidauk hotu tanba ami litik ne’e,” dehan nia.

Kona-ba veteranus ho partisipasaun luta tinan 4 to’o 7 no tinan to’o tinan 14, Alin Laek dehan, provizioramente husi na’in 200 resin foin iha ida ka rua mak nia partisipasaun iha luta tinan 8 to’o 14.