Login to your account

Username *
Password *
Remember Me

Krize Politika Mosu Tanba Interpretasaun Konstituisaun “La Loos”

Prezidente Repúblika (PR), Francisco Guterres Lú Olo  iha podium hato'o diskursu durante seremonia aniversariu Independensia dala 45 iha Likisa, Sabado 928/11) Prezidente Repúblika (PR), Francisco Guterres Lú Olo iha podium hato'o diskursu durante seremonia aniversariu Independensia dala 45 iha Likisa, Sabado 928/11) Foto Midia PR

Tempotimor (Dili) - Prezidente Repúblika (PR), Francisco Guterres Lú Olo liuhusi diskursu komemorasaun loron proklamasaun independensia ba dala 45 iha Pilila Munisipiu Likisa, Sábadu (28/11) hateten, krize politika mosu tanba ema balun halo interpretasaun ba konstituisaun RDTL mak la loos.

PR Lú Olo esplika, bainhira restaura independénsia iha 20 maiu 2002, Timor Leste ninia Konstituisaun hili nafatin 28 novembru 1975, nu’udar loron independénsia atu afirma-an nafatin ba mundu katak TL nia luta ba independénsia ne’e mai husi prosesu ida ne’ebé naruk no susar tebes. Katak timoroan mak hakarak tula mehi boot ne’e iha kabaas leten, timoroan mak sai autór ba prosesu ne’e, timoroan mak halo nia istória ukun rasik-an.

Tanba timoroan luta rasik no tanba konsege komunidade internasionál rekoñese luta ne’e, maka mosu Referendu organiza husi ONU, iha 30 agostu 1999, nu’udar aktu ida hodi hakotu funu iha Timor-Leste.
Referendu ne’e la’ós mosu derrepente de’it husi ONU, maibé nu’udar konsekuénsia ida husi timoroan nia luta no determinasaun, iha rai-laran no iha rai-li’ur.

Timoroan kaer filafali prosesu ukun-an husi 20 maiu 2002 ho Konstituisaun ida modernu, ho Órgaun Soberania haat ne’ebé independente maibé iha relasaun ba malu: Prezidente Repúblika, Parlamentu Nasionál, Governu no Tribunal sira, hodi halo ezersísiu Poder Demokrátiku ne’ebé hatur iha Povu nia vontade rasik!

“Biar Konstituisaun define momoos knaar ida-idak nian no oinsá sira relasiona malu, ita-nia ema balun la interpreta ho di’ak saída mak Konstituisaun ne’e hateten, haruka no haktuir ba ita hotu tenke kumpre. Tanba balun la interpreta tuir nia sentidu loloos mak mosu diverjénsia oioin iha ita-nia sosiedade laran, inklui entre Órgaun Soberania sira. Tanba mós problema interpretasaun mak mosu ona krize polítika boot tolu, iha ita-nia Timor-Leste livre no independente”, PR Lú Olo esplika.

Krize boot ida akontese iha 2006, ida seluk iha 2017 dada to’o 2018 enkuantu FRETILIN kaer ukun. Krize ikusliu mosu iha final 2019 no dada to’o 2020 enkuantu AMP mak kaer ukun. Responsável Órgaun Soberania sira-nian xoke malu no relasaun ba malu suspende ka hakotu.

Krize polítika ne’ebé mosu iha 2006 tabik kedas ho kilat tarutu entre PNTL no FALINTIL-FDTL no ema sunu uma no oho ka ataka ema arbiru de’it. Timoroan barak lakon uma no sasán no sai ema deslokadu internamente (ka koñesidu liu ho naran “refujiadu”) iha fatin-fatin ho kondisaun aat tebes durante fulan barak. Instabilidade sosiál boot tebes iha krize 2006. Risku atu sai Guerra Sivíl aas tebes.

Tanba ne’e, Primeiru-Ministru husu rezignasaun atu hasees risku raan fakar dala ida tan iha Rain doben. Krize ne’e hatudu relasaun ladi’ak entre líder sira no entre Órgaun Soberania no hamosu krize sosiál maibé timoroan la tama iha krize institusionál grave tanba Parlamentu Nasionál, Governu, Prezidente Repúblika, Tribunál sira no instituisaun sira Estadu nian hala’o hela sira-nia knaar tuir Konstituisaun haruka.

Iha fali 2017, dala ida tan akontese krize polítika maibé ho impaktu aat boot ba Estadu Direitu Demokrátiku. Hafoin rezultadu eleisaun fó-sai, Prezidente Repúblika konsulta kedas ho partidu polítiku sira no ho líder balu hafoin hetan garantia katak sei iha opozisaun konstrutiva iha Parlamentu Nasionál, Xefe Estadu fó kbiit ba partidu FRETILIN kaer ukun tinan lima, nu’udar vensedor eleisaun 2017.

Maibé husi diferensa polítika ne’ebé mosu entre partidu sira, iha Parlamentu Nasionál, mosu konflitu boot entre maioria pós-eleitoral halo opozisaun iha Parlamentu Nasionál no Governu. Parlamentu Nasionál la funsiona hanesan bainbain no Governu la konsege hala’o ninia knaar tuir Konstituisaun haruka. Komunikasaun entre Parlamentu Nasionál no Governu kotu.

Haree ba situasaun konflitu boot tebes no ita tama ona iha krize institusional ida ke grave tebes, Prezidente Repúblika deside disolve ka hakotu Parlamentu Nasionál no konvoka eleisaun jeral antesipada.

Tanba AMP mak manán eleisaun jerál antesipada, Prezidente Repúblika bolu Aliansa ne’e hodi forma Governu. Maibé iha governasaun klaran mosu filafali konflitu boot entre partidu sira ne’ebé halo parte iha AMP.

Biar partidu sira iha Parlamentu Nasionál xumba Orsamentu Jerál Estadu 2020, Governu sei hala’o hela ninia knaar baibain hela ho apoiu husi partidu rua husi AMP rasik no husi partidu opozisaun FRETILIN.

Parlamentu Nasionál mós hala’o hela ninia knaar konstitusional. Enkuantu partidu sira buka malu atu rezolve konflitu polítiku iha momentu ne’ebá, mosu situasaun kalamidade públika saúde ne’ebé preokupa ema hotu-hotu bainhira moras Covid-19 afeta mundu tomak.

Nu’udar medida atu hasees-an husi moras aat ne’e, Timor-Leste hahú tama iha estadu emerjénsia. Ho medida kuarentena ba sira ne’ebé tama mai husi rai-li’ur, konsege taka dalan ba covid-19. Ema besik tolu nulu mak tama mai Timor-Leste ho moras covid-19 maibé servisus saúde konsege kontrola metin no moras ne’e la hada’et ba komunidade no ema ida la mate.

Entretantu ho asinatura plataforma entendimentu entre FRETILIN no PLP, mosu entendimentu polítiku-partidáriu foun ida iha Parlamentu Nasionál. (*)

 

Publisidade

Rate this item
(0 votes)
Tempo Timor

Ho hakraik an Tempo Timor hato'o komprimentus ba laitor sira katak, Jornal Tempo Timor hahu mosu iha imi le'et atu fasilita informasaun ba imi. Tamba ne'e ami presiza ita boot sira nia tulun atu ekipa jornal ne'e nian bele halao servisu jornalismu ho didiak.

Jornalista Jornal Tempo Timor, bandu atu hetan envelope ka sasan ruma husi fontes informasaun sira.

www.tempotimor.com
Darwin_Optic

Popular

Error: No articles to display

.

Contact us

Palapasu
Dili, Timor-Leste
+670 7723 4852
+670 7728 1698
http://www.tempotimor.com

Kalendariu Arkivu

« March 2024 »
Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
        1 2 3
4 5 6 7 8 9 10
11 12 13 14 15 16 17
18 19 20 21 22 23 24
25 26 27 28 29 30 31

Tempo Timor Networks

Online Counter