Tempo Timor
Ho hakraik an Tempo Timor hato'o komprimentus ba laitor sira katak, Jornal Tempo Timor hahu mosu iha imi le'et atu fasilita informasaun ba imi. Tamba ne'e ami presiza ita boot sira nia tulun atu ekipa jornal ne'e nian bele halao servisu jornalismu ho didiak.
Jornalista Jornal Tempo Timor, bandu atu hetan envelope ka sasan ruma husi fontes informasaun sira.
Duarte Tilman: Labele Halo Krime Eleitorál
March 24, 2018
DILI – Vise prezidente CNE, Duarte Tilman Soares husu ba sidadaun sira liliu ba partidu politika sira iha rai laran labele halo krime eleitorál, tanba ne’e viola lei.
Baucau – Eventu “Produsaun Di’ak ba Nutrisaun Di’ak Liu” realiza ona iha Merkadu Sentrál Vila-Nova, Baucau iha Kinta-feira, 22 Marsu atu promove produsaun agríkola lokál no konsumu ai-han nutritivu.
Baucau – The ‘Good Farming for Better Nutrition’ event was held at Baucau Vila Nova Central Market on Thursday 22 March to promote local agricultural production and consumption of nutritious food.
Luis Lobato “Partisipa Enkontru AMP”
March 24, 2018
DILI – Kuadru importante ida hosi partidu FRETILIN atual vise Ministru ba Saúde, Luis Lobato konsege partisipa tiha enkontru Alliansa Mudansa ba Progresu (AMP), maibé la kleur de'it sai fali, tanba tama sala.
Iha loron Sabadu, 24 Marsu kuaje tuku 9 dadersan, militante no simpatizante AMP nian hamutuk ona iha salaun boot igreja katedral nian nakonu. Iha dadersan ne’e, ema hotu kontente no alegria hein hela hodi simu no rona informasaun ruma hosi Kay Rala Xanana Gusmão.
“Ema hotu tur konversa ba malu iha salaun boot ne’e nia laran derepente kamarada Luis Lobato tama iha odamatan salaun no ba liu salaun nia oin, no kontinua hase sekretariu jeral partidu CNRT, Francisco Kalbuadi Lay,” espli ka militante AMP ida ba Tempo Timor iha salaun igreja Katedral, Dili, Sábadu (24/03).
Militante ne'e hatutan, eventu ne’e nu’udar enkontru AMP nian ne’ebé lidera direitamente hosi Kay Rala Xanana Gusmão hodi fahe informasaun ba juventude no grupu arte marsiais sira ne’ebé interese tebes ba AMP iha rai laran.
N ia mós sente hakfodak tebes ho prezensa Luis Lobato ho nia kaben iha eventu ne’e, tanba imposivel lideransa boot ida hanesan nia bele ba partisipa fali enkontru AMP nian.
Nia hatutan, Luis Lobato hamutuk ho nia fen tama ba salaun hosi odamatan parte liman loos, no simu hosi Francisco Kalbuadi Lay no Francisco Guterres mós hakfodak tiha, no Kalbuadi fó bem vindo maun boot’ ne’e mak Luis Lobato hatan fali katak ita boot nia kabun agora boot tan de’it.
Hafoin konversa ne’e, Kalbuadi mós husik Luis Lobato ho nia kaben la’o ba oin, no konsege tur tiha itoan iha kadeira liña oin kuaje minutu lima, no hare ba spanduk boot iha oin ho lia “Dialogu Maun Boot Kay Rala Xanana Gusmão ho Forsa Politika Sira Ne’ebé Apoia AMP” mak nia fen hakfodak katak sira nain rua tama sala.
“La’e, ami hanoin kala ida ne’e enkontru igreja nian ne’e mak ami mai, tanba ami mós hetan konvite,” militante AMP nian haktuir hikas deklarasaun Luis Lobato.
Hafoin akontesementu, Luis ho nia kaben la’o sai hosi salaun laran no akompaña hosi Kalbuadi la’o sai ba liur.
Entretantu, sira ne’ebé tur iha kadeira oin katak, situasaun ne’e mosu, no akontese tanba dalaruma matebian Nicolau Lobato mak “babeur” sira nain rua hodi ba partisipa enkontru AMP nian ne’e, maibé tuir loloos sira ba tuir enkontru igreja nian, maibé tama sala ba enkontru AMP nian. Sira nain rua, la’o sai hosi enkontru AMP nian no ba tuir fali sira nia enkontru igreja nian. (Oki)
DILI - Timor-Leste ninia atividade ekonomia ho kresimentu di’ak iha dékada antes, ida ne’e espera tun iha 2017 afeta husi redusaun iha despezas governu, tuir Banku Mundial (WB) ninia relatóriu ne’ebé lansa iha loron, Tersa, 20 Marsu 2018.
Timor - Leste: Lower Public Spending Leads to Slower Growth
March 21, 2018 Illustration; Image Courtesy: UNHCR
Reserve assets grow and the outlook for tourism and petroleum remains positive
Dili, Timor – Leste – After a decade of strong economic activity, growth in Timor-Leste is expected to have fallen sharply in 2017, following a tightening of public spending, according to a new World Bank report released today.
AMP Ameasa Hapara Kontratu Governu Jestaun ho Moratelindo
March 21, 2018
DILI – Aliansa Mudansa ba Progresu (AMP) ameasa sei hapara kontratu governu jestaun ho empreza Moratelindo kona – bá atu dada kabu submarinu (fiber optic) hosi Indonézia mai Timor – Leste, tanba tuir loloos governu atual laiha kompetensia atu halo kontratu ba projetu ida ho nivel internasional.
Membru AMP atual deputadu Partidu Libertasaun Popular (PLP), Mericio Akara katak, primeiru fiber optic ne’e di’ak, maibé bainhira sira (governu jestaun) asina kontratu ida ne’e la iha estudu kona – bá seguransa, ijemplu sei dada fiber optic karik liuhósi Indonézia sei liu provinsia hira ne’ebé mak sei to’o mai iha ne’e.
Eis diretor ejekutivu Organizasaun Naun Govermental (ONG) Luta Hamutuk ne’e mós husu ba governu jestaun ne’e tenke rekoñese aan katak di’ak liu agora sira ka’er administrativa de’it para governu foun mai mak halo kontratu.
“Agora sei ida ne’e kontinua, governu ida foun mai nia bele halo revizaun, nia bele halo review. Ida ne’e la di’ak mós ba kompañia sira. Kompañia sira bele lakon bainhira ita halo revizaun, ita bele hapara. Ne’e inserteza ida ne’e, loloos governu jestaun ne’e bele komprende para labele asina,” hatete Akara via kontaktu telemovel ba Tempo Timor, Kuarta (21/03).
“Agora ita ka’er governu jestaun ida, loloos ne’e atu jere de’it administrasaun sira ita ba halo kontratu, no kontratu ida ne’ebé mak nivel internasional. Ida ne’e tenke hetan rekoñesementu hosi instituisaun Estadu sira seluk mós. Ita labele governu jestaun ida, loloos mak ka’er de’it administrativa ba halo fali kontratu ida,” esplika Akara.
“Liliu, ita preokupa liu kona – bá seguransa, kona – bá ita nia soberanea. Entaun, tenke estudu klean se mak lori mai, fiber optic ne’e di’ak, maibé tenke hatene se mak lori mai, kompañia ne’ebé, nia background oinsá, ninia ligasaun politika ho seguransa oinsá, tanba ita labele sem estudu, sem hare aspetu hirak ne’e ita ba asina ne’ebé iha ameasa fali ba ita nia soberanea, halai liubá ita nia seguransa nasionál ida ne’e mak preokupasaun”.
“Maibé atu dehan fiber optic di’ak ka la’e, di’ak! Maibé, problema mak ohin ha’u mensiona ne’e”.
AMP mós konsidera aktu asinatura ne’e nu’udar pasu ida hosi governu atual atu fa’an soberanea Timor – Leste ba rai seluk. Rajaun seluk ne’ebé AMP aprezenta katak governu jestaun labele asina kontratu foun tanba programa seidauk passa no seidauk iha lejitimidade politika no legal atu halo kontratu ba projetu ida ho nivel internasional.
Empreza Moratelindo promete sei investe osan hamutuk millaun U$20 hodi dada kabu submarinu mai Timor – Leste.
Diretor Teknolojia PT. Mora Telematika Indonezia (Moratelindo), Michael McPhail katak, investimentu ne’e sei iha impaktu positivu ba governu, edukasaun no bisnis.‑
McPhail konsidera katak, investimentu ne’e fundamental tebes ba dezenvolvimentu nasaun nian iha tempu oin mai, no promete katak, ne’e sei fornese koneksaun internet ho kualidade aas no lais. Empreza ne’e mós mak konekta Indonézia ba Singapura liuhós kabu submarinu.‑
“We are also committed to invest 20 million of U$ to this project over the cost for the next five years to support the broadband development in Timor – Leste,” promete McPhail liuhósi nia diskursu iha Timor Plaza – Dili, Segunda (19/03).‑
“So basically internet connection would be transform”.
Iha fatin hanesan, primeiru – ministru jestaun Mari Alkatiri hatete, iha tinan 2011, primeiru – ministru Kay Rala Xanana Gusmão lori Planu Estratejiku Dezenvolvimentu Nasionál (PEDN) hodi hetan aprovasaun hosi Parlamentu Nasionál. PEDN ne’e nu’udar planu ne’ebé izola Timor – Leste hosi mundu internasional.
Iha tinan 2011, primeiru – ministru Kay Rala Xanana Gusmão lori ba Parlamentu no husu aprovasaun ba Planu Estratejiku Dezenvolvimentu Nasionál (PEDN). Hosi tinan 2011 to’o tinan 2018, halo ona tinan hitu. Planu ne’e inklui mós atu rompe izolamentu Timor – Leste nian ba mundu.‑
“Ha’u nia prinsipiu ida mak izolamentu ho dezenvolvimentu la kaben ba malu, atu lori dezenvolvimentu tenke rompe, no ohin loron iha mundu globalizadu, izolamentu ne’ebé halo ita ki’ak liu mak komunikasaun. Se komunikasaun laiha kualidade, sai karun, tanba fonte fornesementu karu,” hatete Alkatiri.
Tanba ne’e, Alkatiri hatutan, governu konstitusional ba dahitu fó prioriedade absoluta ba investimentu ida ne’e. Atu fulan ne’en ka fulan hitu tan ita iha ona broadband fiber optika, ho kabu submarinu hodi bele aselera komunikasaun, maibé hatun folin ba komunikasaun tomak.
Entretantu, Vise-Ministru Dezenvolvimentu ba Transporte no Komunikasaun, Inácio Freitas Moreira katak, investimentu ba kabu submarinu ne’ebé halo hosi empreza Moratelin ho TELIN nu’udar investimentu puru, no proposta ne’ebé aprezenta ba governu liuhósi aprezentasaun Konsellu Ministru ho hanoin atu halo investimentu puru, fó golden share to’o pursentu 30.
Moreira hatutan, antes ne’e iha ona estudu lubuk ida mak halo ona kona – bá oinsá bele dada kabu submarinu mai Timor – Leste, no garante katak sei laiha problema kona – ba seguransa no seluk tan. (Oki)
Alkatiri hatutan, dalaruma Xanana sei halo konfrontasaun ho nia, tanba lakohi atu entrega relatóriu kona – bá negosiasaun fronteira maritima entre Timor – Leste ho Austrália ne’ebé asina ona iha kuartel jeral Organizasaun Nasões Unidas (ONU) iha loron 6 Marsu liubá, maibé Alkatiri mós rekoñese katak, ministru Agio Pereira aprezenta ona relatóriu ba governu.
“Ha’u hatene sasan balun no iha informasaun, balun tenta atu loke konfrontasaun entre Xanana mai ha’u. Sira nia objetivu nune’e, ami nain rua atu konfrontasi,” hatete Alkatiri iha Ai – Mutin, Dili foin lalais.
Liga ba kestaun ne’e, antes ne’e lideransa Forsa Armada Timor – Leste nian inklui lider partidu balun dun katak, jerasaun foun sira mak koko atu hafahe lider historiku sira iha situasa un politika atual.
“Ha’u hanoin deklarasaun ne’ebé dehan jerasaun foun mak atu fahe lideransa tuan sira ne’e erradu (sala boot) no mehi sala. Se hanesan ne’e entaun jerasaun tuan sira dependênsia ba jerasaun foun,” hatete estudante universitariu, Agusto M.D.C Freitas.
Estudante iha fakuldade ekonómia ne’e mós lamenta ho hahalok lider balun ne’ebé sempre update status provokativu iha media sosial (Facebook) hodi so’e lia (piadas) no insulta lider historiku seluk.
“Ha’u akompaña iha Facebook katak boot partidu ida mak durante ne’e badinas loos halo piadas ka insulta lider seluk,” hatutan Agusto.
Iha loron 17 Marsu liubá iha Vila Verde, Alkatiri mós lamenta tebes ba prezensa Kay Xanana Gusmão nian ne’ebé momentu fila hosi rai liur, tuir loloos labele ba direitamente sede konjuntu Aliansa Mudansa ba Progresu (AMP), maibé tenke ba iha palásiu governu hodi relata relatóriu kona – bá prosesu negósiasaun no asinatura ba fronteira maritima entre Timor – Leste ho Austrália.
Maibé antes ne’e, Xefe Negosiador prinsipal ba negosiasaun fronteira maritima, Kay Rala Xanana Gusmão hatete, sei la aprezenta relatóriu ba governu, tanba nia la’ós ba reprezenta governu, no mós la’ós nu’udar membru governu.
Xanana hatutan, rajaun sei la aprezenta relatóriu ba governu kona – ba prosesu negósiasaun fronteira tasi nian entre Timor – Leste ho Austrália, tanba nia ba la’ós reprezenta governu.
“Ha’u la’ós membru governu. Iha ajente governu nian mak reprezenta governu iha ne’eba mak adjuntu primeiru – ministru ba delimitasaun fronteira maritima Agio Pereira,” hatete Xanana iha sede Aliansa Mudansa ba Progresu (AMP), Bairo Grilo – Dili, Sesta (16/03).
Nia hatutan, sei laiha ema ida inklui primeiru – ministru atu husu nia kona – bá relatóriu ne’e. Tenke husu ba reprezentante governu,” esplika Xanana.
“Ha’u ba halo serbisu la’ós buka asinatura, maibé ba atu manan,” deklara Xanana ho lian nakdedar.
Xanana mós so’e lia katak nia lahatene saida mak governu sestasaun (jestaun) ne’ebé lidera hosi primeiru – ministru Mari Alkatiri.
“Ha’u mai to’o Dili labarik sira husu ha’u atu esplika governu jestasaun (jestaun), ha’u mós lahatene ida. Sira dehan avo Nana ami lahatene saida mak governu jestasaun,” hatete Xanana.
Xanana hatutan, to’o oras ne’e mós nia lahatene governu ne’e iha ne’ebé.
“Lahatene governu iha ne’ebé mak ne’e, ha’u mós lahatene ida,” hatutan Xanana. (Oki)
Moratelindo Investe millaun U$ 20 Dada Kabu Submarinu Mai TL
March 19, 2018
DILI – Empreza Moratelindo promete sei investe osan hamutuk millaun U$20 hodi dada kabu submarinu mai Timor – Leste.
Diretor Teknolojia PT. Mora Telematika Indonezia (Moratelindo), Michael McPhail katak, investimentu ne’e sei iha impaktu positivu ba governu, edukasaun no bisnis.
RLV hatete, nia prezensa iha edifisiu SIK Dili, tanba hetan kontaktu hosi SIK rasik hodi husu informasaun balun kona – bá nia posting (hakerek) sira iha Facebook (Social Media) durante ne’e.
Laka hatutan, hafoin hetan kontaktu hosi parte SIK, nia voluntariumente ba presta deklarasaun iha SIK durante horas tolu nia laran.
"Ha’u mai iha ne’e atu kolabora prosesu kona – bá atividade balun iha media sosial, tanba sira dehan ami insulta ema boot de’it, tanba ne’e mak ohin ha’u mai klarifika iha ne’e," hateteRLV ba Tempo Timor iha kuartel jeral Polisia Nasionál Timor – Leste (PNTL), Segunda (19/03).
Nia hatutan, nia komentariu iha media sosial bazeia ba notisia TVTL nian ne’ebé fó sai kona – bá kazu veteranu sira ne’ebé polisia ka’er sira iha Lahane iha tempu hirak liubá.
“Polisia sira husu ha’u dehan informasaun sira ne’ebé ha’u posting iha Facebook ne’e loos ka la’e, ha’u dehan ne’e loos, tanba bazeia ba notisia hosi TVTL nian, no ha’u nunka uja ID falsu, no mós lakohi atu tolok ita nia lider sira,” esplika RLV .
RLV mós kestiona katak tebes ka la’e ema hamutuk 7000 falsifika do kumentu veteranu ne’ebé hetan orientasaun hosi Somotxo no David Dias Ximenes ‘Mandati’.
“Tanba ida ne’e kria komplikasaun iha públiku, entaun ami tenke tau ida ne’e para bele iha prosesu ida ne’ebé efetivu para labele hamoe veteranu sira nia instituisaun,” esplika RLV .
“Tanba ne’e mak ami tau iha ami nia status ne’e hanesan espresaun pessoal ba públiku”.
Nia hatutan, kona – bá nia komentariu ba planu governu nian atu halo eviksaun, tuir RLV katak ne’e labele duni, tanba bele kria injustisa sosial.
Entretantu, tuir informasaun ne’ebé Tempo Timor asesu katak, polisia SIK mós hala’o ona prosesu investigasaun ba ema ida ho naran inisiá AT, no polisia ba tula ho kareta sedang ida hosi nia serbisu fatin ba edifisiu SIK iha kuartel jeral PNTL, Kaikoli – Dili. Entretantu,RLV hafoin hetan kontaktu, nia voluntariumente ba de’it ho nia motor. AT presta deklarasaun iha sesaun dadersan, no RLV presta deklarasaun iha sesaun lorokraik ne’ebé hahu hosi horas tuku ida to’o tuku ha’at lorokraik.
Polisia mós sei kontinua bolu tan sidadaun balun ne'ebé identifikadu ona, no oras ne'e sei kontinua elabora informasaun sira ne'e hodi buka tuir no hatene loloos nia hun no abut. (Oki)
in English
.