Tempo Timor (Bobonaro)-Igreja Katolika Timor Leste formula hela sistema ida atu ema bele hato’o keixa relasiona ho kazu abuzu seksual hasoru labarik sira ne’ebé komete husi Amu Lulik sira. Ekipa ne’e sei responsavel husi Amu Bispu Dioseze Maliana, Dom Norberto do Amaral.

Iha foho ida ne’ebé sees uitoan husi kapital Maliana, uma mutin boot ida hamriik metin, iha fatin ne’e mak Amu Bispu Dom Norberto hela. Loron ne’e kalohan la taka loro-matan, naroman maibé manas. Fatin ne’ebé hakmatek ne’e hahú barullu bainhira asu rua hahú hatenu. Amu Bispu loke nia odamatan ba jornalista Tempo Timor ne’ebé hakat ba nia fatin hodi halo intervista. Hafoin hatan atu hala’o intervista, Amu Bispu la’o lalais tuir dalan kiik ne’ebé lori nia hakat liu duut fuik no ai-oan iha sorin. Kuaze menutu sanolu resin lima liu, Amu Bispu tuur ona iha kadeira metan boot ida iha sala vizita Dioseze ne’ebé pinta ho kór kinur ho riin no kakuluk kór mean. Iha oin iha kolan kiik ho bee ne’ebé estatua Jejus hamriik ba. Uma foun ne’ebé harii ho orsamentu estadu ne’e foin remata konstrusaun iha fulan lima liu ba.

Iha fulan Fevereiru liu ba, Bispu Norberto partisipa iha simeira espesiál ida iha Vatikanu ne’ebé konvoka husi Amu Papa. Amu Bispu no ulun-boot Uma Kreda sira halibur hamutuk iha Roma, Italia, atu diskute kona-ba lulik, bispu, kardeál, irmaun, padre no irmán sira iha nasaun barak ne’ebé halo abuzu seksual ba labarik sira– no mós oinsá mak atu evita krueldade ne’e.

“Nu’udár Uma-Kreda Katolika ita tenke kombate krime sira hanesan ne’e,” dehan Bispu Norberto ba Tempo Timor hodi hatutan katak tanba krime sira ne’e ema daudauk ne’e hatete “Igreja hanesan lusifer (diabu).”

Prosedimentu

Iha fulan Maiu Amu Papa fó sai lei foun ida ne’ebé dehan katak dioseze sira iha mundu tomak tenke estabelese ‘sistema públiku, estável no fásil atu asesu’ hodi fó posibilidade ba ema atu hato’o keixa ba abuzu seksuál ne’ebé komete husi klériju no relijiozu sira, utilizasaun ba pronografia labarik, no tentativa taka krime hirak ne’e. Regra foun sira-ne’e kobre abuzu klerikál la’ós de’it hasoru labarik sira maibé mós ema adultu sira ne’ebé vulnerável, seminarista, no novatu sira. Amu Papa hatete katak “krime abuzu seksuál ne’e ofende Ita-nia Maromak, kauza danu fíziku, psikolójiku no espirituál ba vítima sira no fó perigu ba komunidade sarania fiar-na’in sira.”

Iha Timor-Leste Amu Bispu Norberto mak responsável atu elabora prosedimentu ne’ebé sei fó posibilidade ba ema atu hato’o keixa kazu abuzu seksuál nian ba igreja. Nia esplika katak Igreja Katólika forma ona ekipa ida ne’ebé diskute kona-ba oinsa loos sistema Timor Leste nian. “Prosedimentu ne’e tenke inklui maneira halo tratamentu ba vitima sira, no trata suspeitu sira. Amu Papa fó instrusaun klaru tebes ba ami atu serbisu hamutuk ho tribunal relevante sira ho krime sira ne’e,” dehan Norberto. Ho lalais nia sei relata ba Vatikanu. “Iha fulan Dezembru ami sei haruka ami-nia proposta Kongregasaun ba Doutrina Fé nian hodi halo revizaun. Hafoin sira sei hatete saida mak ita tenke halo,” Bispu ne’e esplika. Sistema ne’e tenke iha ona iha Juñu 2020. (Haree mós: https://www.vaticannews.va/en/pope/news/2019-05/pope-francis-motu-proprio-sex-abuse-clergy-religion-church.html)

Bispu ne’e esplika katak prosedimentu sira sei diferente uitoan iha nasaun ida-idak. “Iha Timor Leste ita kaer, hakuak no hamaus. Ne’e signifika domin ba labarik sira. Iha EUA, atu oinsa mós, ida ne’e konsidera ona nu’udár abuzu seksuál. Maibé ne’e demais liu,” nia hatete. Nasaun sira hanesan Australia, Portugal ka India bele sai inspirasaun ba Timor Leste. “Maibé ita labele tuir ema sira ne’e,” dehan Bispu. Modelu tenke bazeia ba situasaun lokal. “Ami iha lei, toman, no regra rasik,” dehan Dom Norberto.

Obrigasaun

Lei Amu Papa nian mós hatete katak ida ne’e nu’udár obrigasaun ba klériju hotu-hotu – mane no feto sira – katak se sira konsiente abuzu seksual ba labarik sira, iha tentativa taka husi sira-nia superior sira no mal-jestaun iha investigasaun, sira tenke “relata imediatamente” ba Igreja. Autoridade kompetente. Dioseze no kongregasaun sira ne’ebé mak investiga ona kazu sira hanesan ne’e tenke atualiza regularmente ba Vatikanu no tenke finaliza sira-nia serbisu iha fulan tolu nia laran.

Kazu Ida

Bainhira husu kona-ba kazu hira iha Timor Leste, Bispu Norberto hatete: “Iha de’it kazu ida.” Nia refere ba kazu eis Padre ho inisial RD, Amerikanu ida ne’ebé jere uma-mahon Topu Honis iha aldeia Kutet, Oecusse. Iha fulan Novembru 2018, Kongregasaun ba Doutrina Fé iha Vatikanu, ne’ebé responsavel ba kazu sira hanesan ne’e, deskobre katak R.D kulpadu ba krime sexual ba labarik idade kiik no hasai nia nu’udar Amu Lulik. “Amu Bispu Dili fó hatene ha’u: dala-ruma nia rekoñese halo, maibé iha tempu seluk nia la rekoñese,” dehan Norberto kona-ba eis Padre ne’ebé daudauk ne’e atinze ona idade tinan 82 ne’e no hatutan: “Karik tanba nia katuas ona, ne’ebé dala-ruma nia haluha.”

Maibé ninia vitima sira labele haluha. ONG Fokupers públika ona deklarasaun husi ninia vitima ida, ne’ebé deskreve abuzu orrivel (mengerikan) ne’ebé nia hasoru. Feto-raan ne’e konta oinsa nia tenke ba R.D nia kuartu no R.D ho oralmente halo violasaun ba nia. (Haree mós: https://fokupers.org/latest-news/2019/4/25/vtima-abuzu-seksul-iha-orfanatu-oecusse-konta-ninia-istria).

Tuir fonte sira katak abuzu iha Topu Honis ne’e sistemátiku no deskonfia R.D. halo abuzu seksuál ba labarik feto hotu-hotu ne’ebé hela iha uma-mahon ne’e pelumenus dala ida, halo persegisaun ba labarik vulnerável sira ne’ebé nia tau-matan ba durante tinan barak nia laran.

Semana kotuk, Tony Hamilton, ne’ebé nu’udar doadór Australia ba Topu Honis, públika karta nakloke ida hodi hato’o ninia simpatia profundu ba pesoal, labarik no foin-sa’e iha uma-mahon. Nia dehan, nia haksolok tebes vizita hela de’it sira no fó apoiu ba sira, maibé to’o iha tinan kotuk nia la hatene labarik sira hetan abuzu sexual.

Hamilton hakerek katak iha fulan Abril 2018 nia ba hasoru R.D. ne’ebé pesoalmente rekoñese ba nia dala rua katak nia halo ona abuzu sexual ba feto-raan sira iha Kutet ‘dezde uluk.. Hamilton sente eis padre ne’e trai nia. Nia haree katak laiha maneira di’ak ida so hapara haruka osan ba uma mahon ne’e, prosedimentu normal bainhira instituisaun ida “la halo buat ida atu apoiu no proteze labarik sira,” Hamilton hakerek. Se iha lider no supervizaun ne’ebé di’ak, no iha mudansa ba uma-mahon ne’e nune’e iha garantia ba seguransa no prospriedade labarik no feto sira, Hamilton sei kontinua fila fali ninia apoiu.

Kaptura

Fofoun, durante tinan ida nia laran, Ministériu Públiku (MP) la konsege investiga alegasaun hasoru eis padre husi Amerika ne’e, to’o sosiadade sivil sira ezije no kazu ne’e sita atensaun media internasional. Iha Abril liu ba, PNTL kaptura eis padre ne’e. Daudauk ne’e MP hala’o hela investigasaun ba kazu refere, ne’ebé ho kompleksidade aas tanba ida ne’e alegadamente relasiona ho abuzu sira ne’ebé mak akontese ona iha dékada balun nia laran no envolve labarik lubun boot ida. Maibé, R.D seidauk tama prizaun, nia hela de’it iha rezidénsia kongregasaun SVD nian iha Maliana. "Nia labele la’o ba-mai tanba nia kumpre hela detensaun domisiliar," dehan Bispu Norberto. Maibé imajen iha Instagram hatudu katak R.D. tuur hela iha kantu ida iha restaurante ida iha Maliana uza laptop, enkuantu atual Diretór Topu Honis, Liliana 'Lily' Tarung, hemu hela serveja hamutuk ho nia.

Amu-Bispu ne’e hatete nia la hatene katak iha 2014 mós frater ida, ne’ebé nu’udár diretór ba Dormitório do Lar O Bom Samaritano iha Gleno, Munisípiu Ermera, hetan kaer no prosesa tiha ona. “Deskulpa, ha’u la hatene. Ida ne’e primeira vez ha’u rona husi imi,” dehan Amu Bispu ne’e.

A.B. hetan kulpadu tanba halo abuzu seksuál ba labarik mane nain lima, no agora daudaun kumpri hela ninia sentensa ho dirasaun tinan hitu resin iha prizaun Becora, iha Dili. Inisiu tinan ne’e, ema balun koko atu husu indultu ba kondenadu frater ne’e. Wainhira Amu Bispu (Maliana) rona informasaun katak iha tinan ida ne’e balun koko atu husu Prezidente da Republika Francisco Guterres ne’ebé kuinesidu ho naran Lu-Olo, hodi fo indultu para ba kondenadu eis frater, Bispu dehan:’Nia (eis Frater) labele hetan lai tan ba ita tennke hein to’o kongregasaun dutrina da fe remata nia serbisu kona ba diretris ne’e.’

Mensajen

Maske Igeija katolika ho kongregasaun SVD halo ona investigasaun ba R. D no kastiga ona nia relasiona ho krime nia halo, hodi demite nia husi Padre, Leader katolika Timor Leste sei laran-rurua atu fó relatóriu públika kompleta ba populasaun sira kona-ba saida mak akontese ona iha Oecusse no seidauk to’o ba vítima sira iha ne’eba. Deklarasaun públiku sira-ne’e halo prinsipalmente hodi hatán deit ba perguntas husi jornalista sira. Foin lalais ne’e, Fokupers liu husi surat nakloke ida, husu ona ba ArceBispu iha Dili atu fo tulun ba vitima sira husi uma mahon Topu Honis no (husu ArceBispu) halo vizita ida ba labarik sira. To’o ohin loron ArceBispu seida’uk halo reasaun ba apellu ne’e.

Wainhira husu kona-ba mensajen saida mak Amu-Bispu Maliana nian hakarak atu hato’o ba vítimas abuzu seksuál nian iha jerál, Do Amaral hateten: ‘Uma-Kreda hadomi imi nafatin. Ami sei la hasai (esklui) imi husi Uma-Kreda.’ Bispu ne’e refere ba lia fuan husi Amu Papa ne’ebé dehan,’ita lamenta, husu perdaun ba sira. Hodi padre sira, madre sira ou irmaun sira maka halo bu’at ida ne’e nia naran. Ita husu perdaun ba sira.’

Austrália no EUA

Surpreendente tebes katak parese iha kazu rua deit mak akontese iha Timor-Leste. Iha tinan 2017 akadémikus Australianu Desmond Cahill no Peter Wilkinson (sira nain rua uluk ordena ona nu’udár amlulik maibé sai tiha husi uma-kreda iha tinan 1970 nia laran) publika sira-nia estudu internasionál kona-ba abuzu seksuál ba labarik ne’ebé komete husi amlulik, irmaun no irmán sira entre tinan 1955 no 2000. ‘Ami hetan nasaun rua deit mak iha dadus estatístika konfiável: Austrália no EUA,’ Cahill hakerek iha email ida. Númeru média ba nasaun rua ne’e mak pursentu 6 no 7 husi amu-pároku sira (ida husi amlulik nain sanulu resin-lima) mak komete abuzu seksuál hasoru labarik ki’ik. Númeru ba amlulik sira ho orden relijiozas nian ne’e ki’ik iha nasaun rua ne’e. Nia temi katak númeru abuzu husi irmaun relijiozu nian sira-ne’e ‘orrível’, jeralmente boot liu pursentu 20.

Labarik sira vulnerável

Cahill no nia kolega mós halo análize ba sirkunstánsia sira ne’ebé kria risku ida boot. ‘Fatór xave ida iha ne’e mak asesu ba labarik sira ne’ebé vulnerável,’ Cahill esplika. ‘Labarik ida provável liu atu hetan abuzu seksuál se bainhira nia nu’udár labarik-mane ida, liuliu nu’udár koroiñu (ajudante iha altár) ka  meninu-koru, no espesialmente liuliu se bainhira ita-boot hela iha instituisaun kuidadu rezidensiál Katóliku nian ida hanesan orfanatu ida ne’ebé administra husi amlulik ka irmaun relijiozu sira,’ Cahill esplika iha ninia email. (Hanesan akontese iha kazu rua ne’ebé mak ema hatene publikamente iha Timor-Leste). Esplika tuir kona-ba ninia perigu potensiál, professór Australianu ne’e afirma: ‘Di’ak tebes atu tau iha hanoin katak ohin loron Uma-Kreda Katólika administra instalasaun kuidadu rezidensiál ba labarik sira hamutuk 9000 resin, liuliu iha Índia no Itália. Barak mak administra husi irmaun sira envezde husi irmán sira.’ (Informasaun liutan: https://www.rmit.edu.au/news/all-news/2017/sep/report-lifts-lid-on-catholic-uma-Kreda-and-child-sex-abuse)

Eskándalu iha mundu tomak

Jeralmente sei lori tempu ida naruk molok kazu sira-ne’e públiku hatene. ‘Fatór prinsipál iha Uma-Kreda nia Amu-Bispu sira ne’ebé falun metin abuzu ne’e nu’udár forma protesaun ba Uma-Kreda nia reputasaun no mós ninia konseitu rasik kona-ba Uma-Kreda ne’ebé lulik (Uma-Kreda santísima),’ Cahill hakerek. Ne’e hetok hasusar liutan ba vítima sira atu ko’alia sai saida mak akontese ona ba sira. ‘Númeru sira Australianu nian ne’e hatudu katak vítimas Katólika nian ne’e lori, iha média, tinan 29 atu deskobre’ krime sira ne’ebé mak komete ona hasoru sira, Cahill afirma.

Iha dékada rua ikus ne’e, númeru boot ida husi eskándalu sira kona-ba nian ne’e mak revela ona prinsipalmente iha Amérika parte Norte no Sul nian, Austrália no mós nasaun Europeu oioin. Kazu ida proeminente liuhotu mak julgamentu kontra kardeál Australianu George Pell, ne’ebé mak okupa pozisaun ida topu iha Vatikanu. Nia konsidera katak kulpadu tanba halo abuzu seksuál hasoru meninu-koru nain rua no nia kondenadu ba tinan neen iha prizaun. Embora, iha nasaun lubuk ida nia laran, Uma-Kreda Katólika selu ona indenizasaun ba vítima sira.

‘Ha’u ne’e foun’

Amu-Bispu Maliana, ne’ebé mak asume ona knaar ne’e iha dioseze ida-ne’e dezde tinan 2010, hateten katak nia laiha koñesimentu kona-ba kazu barak tan iha Timor-Leste. ‘Ha’u foin mak sai Amu-Bispu,’ nia esplika. ‘Ide-ne’e dioseze foun. Ida-ne’e la’ós dioseze ne’ebé tuan ona. Até ha’u-nia sarani sira mós foun hotu. Tanba ne’e mak sira lafó informasaun mai ha’u. Tanba ha’u ne’e foun, sira seidauk iha konfiansa mai ha’u. To’o ohin loron laiha ema ruma mak mai hodi hato’o denúnsia mai ha’u kona-ba kazu abuzu seksuál nian. Ne’e-duni ha’u labele hateten buat ruma, tanba ha’u lahatene buat ida.’ Bispu ne’e hatutan, ‘poder ser iha abuzu sira ne’e maibe sira subar iha kotuk ha’u la hatene. Dala ruma iha maibe informasaun la tama mai ha’u.’

Nia hatene ona kona-ba orden Amu-Papa nian katak Uma-Kreda tenke simu ema ne’ebé mak mai halo denúnsia. ‘Maibé se bainhira sira nonok deit, oinsá mak ita bele prosesa kazu hirak-ne’e?’ nia haktuir.

‘Maibé se ema mai halo denúnsia ba kazu ida, dioseze sei buka meius atu prosesa ida-ne’e, tanba ne’e orden ida husi Vatikanu,’ Amu-Bispu ne’e hateten.

‘Se iha evidencia suficiente naton, ha’u sei lori keixa ne’e ba Polisia.’