Ideia ba kriminaliza defamasaun ne’e la’os “ideia” foun ne’ebé foin mosu. Iha loron 06 Dezembro 2005, I Governu Konstitusional aprova Kodeku Prosesu Penal ne'ebe inklui iha dekretu lei ne'e define defemasaun hanesan Krime nune'e sociedade sivil halo protesta ba Prezidentte Xanana Gusmao iha Janeiru 2006.
Iha IV Governu Konstitusional ne’ebé lidera husi Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão, mosu “asaun” hatama defamasaun iha Kodigu Penal. Nune'e iha 12 Dezembro 2008 Ministeiru Publiku uza artigu kodeku prosesu Penal Indonezia nian ne'ebe kriminaliza defamasaun hodi notifika jornalista ne'ebe hakerek artigu ida mak relata sms Ministra Justica ninian ko'alia kona ba fornesimentu farda ba guarda prizionais sira. Iha momentu hanesan iha draft Kodeku penal ne'ebe prepara hela husi IV governu hamosu mos artigu ida ne'ebe kriminaliza defamasaun.
Maibé liu husi kritika sociedade sivil sira, ikus mai, iha fulan Juñu tinan 2009, hafoin Kódigu Penál RDTL foun la inklui defamasaun nudár krime. Tribunal julga eis Ministra Justica, Lucia Lobato iha tinan 2012 no deside katak nia halo duni krime korrupsaun, no sentensa nia ba kadeia tinan lima. Hafoin fulan 18, Prezidente Taur Matan Ruak fó perdaun ba Lobato iha fulan Agosto 2014.
Maske iha lei kodeku penal diskriminaliza ona defamasaun maibe sei iha artigu ida, ‘Denuncia Calunioza’ hodi fo ameasa ba serbisu jornalista. Ministeiru Publiku depois simu keixa husi ulun bo’ot VI Governu konstitusional, jornalista Timor Post hetan investigasaun no julgadu iha Tribunal tan ba de’it notisia ne’ebe sira halo.
Hafoin mudansa governasaun no mudansa teknolojia informasaun ne’ebé hahú avansadu, ideia atu kriminaliza defamasaun hahú lansa fila fali iha VIII Governu Konstitusional ne’ebé lidera husi Primeiru Ministru Taur Matan Ruak.
Ba ideia kriminaliza defamasaun ne’e, Prezidente Konsellu Imprensa (KI) Timor Leste Gil Guterres iha pozisaun klaru katak kontra kriminaliza defamasaun.
Tuir Prezidente KI ne’e, bainhira TL kriminaliza defamasaun, TL rasik hatuun rasik nia an iha mundu, no trai kompromisiu kompromisiu konstitusional atu harii estadu direitu demokratiku.
Gil dehan, bainhira razaun atu kriminaliza defamasaun ne’e tanba ema tolok no insulta lider sira, ida ne’e nu’udar razaun ne’ebé la loos, tanba razaun halo lei la’os atu proteze de’it na’i ulun ka maun boot sira maibé proteze sidadaun hotu.
“Se tolok ho insulta ne'e tama iha kategoria "discurso de ódio” (hate speech) ita la presiza lei foun ida tan. Kodigu penal kona-ba denúnsia kalunioza iha tiha ona,” deklara Prezidente KI ne’e.
Nia dehan, kriminaliza defamasaun nia konsekuensia sei afeta barak liu ba jornalista sira ne’ebé sei tauk atu fó sai reportajen ne’ebé kritiku ka investigativu tanba ameasa prizaun.
Konsekuensia ka impaktu ba sidadaun einjeral, Gil dehan, sei limite sidadaun sira-nia vontade no aten-brani atu hato’o sira-nia hanoin kritiku hasoru governu ka poder, no sidadaun sira ne’ebé sai husi kadeia tanba kazu defamasaun ikus mai sei susar atu hetan serbisu, sa tan sai funsionariu públiku tanba iha criminal record.
Atu hatene di’ak liu tan hanoin husi Prezidente Konsellu Imprensa, Virgílio da Silva Guterres ne'ebe kuinesidu ho naran istimadu Gil Guterres (GG), tuir mai jornalista Tempo Timor (JTT) oferese intervista eskluzivu ho Prezidente KI ne’e, foin lalais.
JTT: Señor Prezidente KI, saida mak defamasaun?
GG: Defamasaun katak hatuun ema nia fama. Hahalok ne’ebé ho intensaun atu hafo’er ema nia naran di’ak.
JTT: Daudauk ne’e mosu ideia atu kriminaliza defamasaun, tuir ita-boot nia hanoin bele kriminaliza defamasaun ka lae?
GG: Ba ha'u, Timor Leste la’os de’it la presiza, maibé mós labele duni kriminaliza defamasaun. Bainhira ita kriminaliza defamasaun, Timor Leste hatuun nia aan rasik iha mundu, liu-liu nu’udar nasaun ne’ebé proklama aan nu’udar nasaun demokrstiku miléniu foun nian.
Alem de hatuun nia aan, Timor Leste mós trai nia kompromisu konstitusional atu harii estado de direito democratico. Estadu demokratiku labele fó fatin atu kriminaliza ema nia hanoin.
Timor Leste mós sei trai nia kompromisu internasional ne’ebé hakerek mós iha konstituisaun RDTL artigu 9 “Receção de Direito Internacional” nu’udar orden jurídika interna. Tratadu no Konvensaun internasional direitu umanus nian ne’ebé Timor Leste ratifika liu husi Parlamentu Nasionál (ne’ebé) fó dever ba Timor Leste nu’udar parte atu proteje no promove prinsipiu direitu umanus nian. Forma ida husi promosaun ne'e mak dezkriminaliza defamasaun.
JTT: Se karik TL kriminaliza duni defamasaun, perigu saida mak media sira hasoru no perigu saida mak demokrasia?
GG: Kriminalizasaun defamasaun nia konsekuensia sei afeta barak liu mak jornalista sira. Jornalista sira sei tauk atu fó sai reportajen ne’ebé kritiku ka investigativu tanba ameasa prizaun.
Media barak sei uza estratejia "cari aman" atu mantein sira-nia ezistensia no lakon sira-nia papel nu’udar instrumentu kontrolu sosial.
Jornalista no sidadaun krítiku sira barak mak sei tama kadeia tanba hanoin kontrariu ho ukun-na’in sira
Sei limita sidadaun sira-nia vontade no aten-barani atu hato'o nia hanoin kritiku hasoru governu ka poder.
Sidadaun sira ne’ebé sai husi kadeia tanba kazu defamasaun ikus mai sei susar atu hetan asesu ba serbisu, sa tan atu sai funsionariu publiku tanba sira iha criminal record.
JTT : Maibé tuir na’i-ulun sira komunidade no sosiedade TL agora tolok no insulta demais na’i-ulun sira. Oinsa ita-boot nia hanoin?
GG: Investe iha edukasaun. Edukasaun formal no edukasaun sivika ba sidadaun sira stu hatene oinsa hato'o sira-nia hanoin no hakarak tuir lei no tuir etika. Se ita lakohi ita-nia oan sira atu tolok, hanorin sira. La'os taka sira-nia ibun ka hatama sira ba sela laran.
Na'i-ulun sira lakohi ema atu insulta sira, entaun sira tenke halo di’ak ba povu. Tenke hatudu ezemplu. Kumpri sira-nia promesa politika.
Razaun halo lei la'os atu proteje na'i-ulun sira ka maun boot sira. Lei halo atu proteje sidadaun hotu.
Se tolok ho insulta ne'e tama iha kategoria discurso de ódio (hate speech), ita la presiza lei foun ida tan. Kodigu penal kona-ba denúnsia kalunioza iha tiha ona
JTT: Haoin saida mak ita-boot iha bai Na’i-ulun sira relasiona ho ideia kriminaliza defamasaun?
GG: Hanesan maun boot no aman ba nasaun nian, sira lalika preokupa ho sidadaun nia espresaun. Di'ak, sira enkoraja. Se (na’i-ulun) sira halo di'ak no halo loos, ema see de'it atu hatete aat sira mós sei hanesan “asu ne’ebé hatenu maibé la tata”. Hakarak kosok-oan sira nonok, la tanis hakilar, ita husu inan-aman sira atu hamaus ka fo susu-been ba oan sira. La'os hatama labarik ba prizaun.
Husu mós ba maun boot no aman nasaun sira mós labele insulta malu iha kampaña ka iha komunikasaun politika ne’ebé sira halo ba malu.
JTT: Ami hakarak husu mós kona-ba politiku sira-nia lia-fuan balun hasoru media, sira dehan media ho jornalista durante ne'e halo defamasaun barak loos ona hasoru governante sira. Oinsa ita-boot nia haree?
GG: Bainhira defamasaun sai krime, see de’it mak komete nia kontra estadu no sei tama prizaun bainhira sala.
Governante sira bele uza sira-nia direito de resposta hodi hatan ba media nia publikasaun sira ne'e. Sira mós tenke hatudu prova katak saida mak media publika ne'e tama duni kategoria defamasaun. Labele bazeia asumsi de'it.
JTT : Ema balun dehan kriminaliza defamasaun ne’e hanesan meus ida hodi proteje politikus sira mak deskonfia involve iha KKN. Oin ita bo’ot ninia hanoin?
GG : Iha Timor ita seida’uk bele ko’alia buat ida konaba ne'e, tanba referensia mos seida’uk iha. Maibe se ita hakarak foti referensia uluk nian, ita bele foti Indonesia nia tempu Orde Baru. Artigo Defamasaun (Pasal Penghinaan) ka iha lian Olandes "Haatzai Artikelen " sai rodela (eskudu) besi-asu ba Soeharto ho nia kroni sira. Ativista Indonesia no timoroan barak tama kadeia tanba aplikasaun artigu sira ne'e (Pasal 154, 155, 156 KUHP).
Ho referensia sira ne'e ita mos bele preokupa katak kriminalizasaun defamasaun bele hametin impunidade ba ukun-na'in sira atu sai responsavel ka accountable ba publiku.
Tanba ne'e mak ONU liuhosi nia agensia sira hanesan UNESCO halo kampanya hodi dekriminaliza defamasaun. Tanba ne'e mak iha inisiu kedas Administrasaun UNTAET, ita dekriminaliza kedas defamasaun bazeia ba Ordem Executiva RESG ONU, Sergio Vieira de Melo. Primeiro Governo hakarak introduz fali iha ita nia esbosu Código Penal. Momentu neba Ho razaun sira iha leten ita halo kampanya maka'as kontra hanoin ne'e. Hamutuk ho Prezidente Republika momentu neba Maun Xanana Gusmão, Código Penal mos la hetan promulgasaun.
Buat ida mak presiza esplika ba publiku maka dekriminaliza defamasaun la signifika la iha lei nebe bandu ema halo defamasaun. Dekriminaliza katak labele konsidera nudar kazu krimi (pidana) maibe kazu civel (perdata).
JTT : Mas iha 2009 ou 2010, iha momentu IV Governu mos koko hatama fali iha esbosu kodiku prosesu penal maibe ho lideransa PM Xanana ninian konsege hasai tiha artigu refere? karik bele esplika situasaun saida maka mosu iha momentu neba?
GG : Sim. Ida 2009-10 ne'e ha'u la dun akompanya di'ak. Ida 2005-6 ne'e ha'u hatene tanba kampanya nia 'puncak' mak debate publiku televizivu ida konaba asuntu ne'e modera hosi Sr. Adérito de Jesus Soares.
JTT: Karik Prezisa ka la'e KI ajuda hanorin membru governu sira oinsa mak uza direitu resposta ne’e.
GG: Ami fó hatene ona. Sira mak hili sala ema atu sai sira-nia portavoz ka Xefi Gabinete.
JTT: Obrigadu barak ba tempu
